Basın yayında dergiciliğin apayrı bir yeri vardır. Dergiler çeşitli ilgi alanlarına göre çeşitlendiklerinden okuyucularını da oluşturur ve dergi ile okuyucu zamanla belirli bir atmosferde buluşur. Hele o dergi bir toplumun yegâne kendini ifade etme vesilesi ise… İşte, Irak Türk(men)leri için 1961-1976 yılları arasında Türkmen Kardeşlik Ocağı tarafından yayınlanmış olan Kardeşlik dergisi bu mesabededir. Aslında Irak Türk(men)lerinin ilk dergisi Kardeşlik değildir[1]; ancak en uzun ömürlü olanı ve hâlen de yayın hayatına devam edenidir.
Kardeşlik, Irak Türk(men)lerinin kan akıtarak, can feda ederek elde ettikleri bir kazanımdır. Zira, 14-16 Temmuz 1959’daki Kerkük Katliamı’nda uğramış oldukları mezalimden sonra, Irak hükûmeti, mahcup bir eda ile de olsa, önce Türkmen Kardeşlik Ocağının kurulmasına, sonra da bu ocağın, dergiyi çıkarmasına izin vermiştir. Böylece Mayıs 1961’de Kardeşlik’in yolculuğu başlamış, 1976’ya kadar, iki dilde (Arapça-Türkçe[2]) olmak üzere 125 sayı yayınlanmış, o tarihten sonra Irak yönetimince Ocak ve dergi idarelerine Ba’s taraftarları getirilmiştir. Dergi 1977-1991 yılları arasında güdümlü yeni yönetimiyle yayınına devam etmiş olsa da 1991-2003 yılları arasında yayınına ara vermiştir. 2003 yılında Irak’taki rejim değişikliğiyle birlikte Türkmen Kardeşlik Ocağı yeniden teşkilatlanmış; dergi, gerçek sahipleri eliyle, yeniden faaliyete geçirilmiş ve aynı yılın temmuz ayında, 204. sayıyla, yeniden yayınlanmaya başlanmıştır[3].
Kardeşlik, bütünüyle bir kültür dergisi özelliği taşır. Zaten, Irak’ın o yıllardaki iç siyasi şartları düşünüldüğünde, bunun tabiî olduğu anlaşılabilir. Meseleye günümüzden bakıldığındaysa, derginin sayfalarının Irak Türk(men) kültürüne ayırılmış olması çok hayırlı olmuştur, denebilir. Nitekim, dergide Irak Türk(men)lerinin diline, tarihine, edebiyatına ve folkloruna yönelik yazılar yayınlanmakla beraber, Türk tarihi, Türk edebiyatı ve Türk kültürüne dair yazılar da bulunur. Bunun yanında, dergide Irak Türk(men)leriyle ilgili çeşitli toplum haberlerine (nişan, evlenme, doğum, vb.), çeşitli duyurulara, yarışmalara ve ticari ilanlara da yer verilmiştir. Hatta, zaman zaman bazı çocuk fotoğrafları da dergideki bir köşede yer almış, bu şekilde Irak Türk(men) toplumunun sosyal iletişimine katkıda bulunulmuştur.
İşte, böylesine dopdolu bir dergi olan Kardeşlik bugün için Irak Türk(men)lerinin kültür hayatı için çok kıymetli bir arşiv niteliğindedir. Bu 125 sayılık koleksiyon 2009 yılında Habib Hürmüzlü’nün öncülüğünde, Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfına bağlı Türkmen Kültür Merkezi tarafından dijital hâle getirilerek; takdim, önsöz ve içindekiler kısmı da eklenerek DVD şeklinde yayınlandı ve ilgililere ücretsiz dağıtıldı. Fakat, elimizde böylesine önemli bir hazine bulunmasına rağmen bunun yeterince değerlendirildiğini söylemek zordur. Yine de bugüne kadar dergideki malzemeye dayanarak Türkiye üniversitelerinde bizim tespit edebildiğimiz şu birkaç lisans üstü tez yapılmıştır:
Hayder Adil Mohammed: Kardaşlık Dergisi’nde Irak Türkmenlerinin Hikâyesi (1961-1977), (doktora)-2015.
Ayver Kareem: Kardeşlik Dergisi (1961-1976) Bağlamında Irak Türkmen Türkçesi Atasözleri ve Deyimleri, (yüksek lisans)-2018.
Junaid Faisal Ahmed Jumaili: Irak Türkmenlerinin Yayın Organı: Kardaşlık Dergisi (1961-1963), (yüksek lisans)-2019.
Ahmed Omeed Ahmed Dandan: Kardaşlık Dergisi’nde (1961-1977) Yer Alan Hoyratlar: Dil İncelemesi-Metin-Sözlük, (yüksek lisans)-2021.
Ayrıca Necat Kevseroğlu, Fuzuli Hakkında Yazılar (2016) kitabında, Terzibaşı’nın ünlü şair hakkında yazmış olduğu yazıları bir araya getirmiştir. Kardeşlik dergisi daha başka bazı çalışmalarda da araştırmacılar tarafından taranmış ve bu sayede birtakım eserler vücuda getirilmiştir. Nazım Terzioğlu’nun, “Kerküklü Mustafa Gökkaya” (2014) ve “Kerküklü Nâsih Bezirgân” (2018) başlıklı kitaplarında her iki şairin de dergideki bütün şiirleri taranmış ve bir araya getirilmiştir. Bunun yanı sıra, Suphi Saatçi “Yazdıklarım-İhsan S. Vasfi Hayatı ve Eserleri-” (2021) çalışmasında İhsan S. Vasfi’nin, “Yurt Özlemi” (2021) çalışmasında da Abdülhakim Mustafa Rejioğlu’nun Kardeşlik dergisindeki yazılarını bir araya getirmiştir. Bunlara daha başka çalışmalar da eklenebilir. Mesela, M. Ömer Kazancı’nın “Tüm Yönleriyle Fuat Hamdi” (2021) ve Hidayet Kemal Bayatlı’nın Irak’taki yazılarını bir araya getirdiği “Kahve Sohbeti” (2022) yayınlarında adı geçen kalem sahiplerinin Kardeşlik dergisindeki yazılarının hem bibliyografik künyeleri verilmiş hem de dergiden bazı yazı örnekleri sunulmuştur.
Bununla beraber derginin, farklı çalışmalara da konu olması beklenmektedir. Mesela, dergideki yazıların belli başlı edebî türlere veya belirli konulara göre tasnif edilerek bunların ayrı ayrı kataloglarının çıkarılması gerekir. Bunun, yeni yeni araştırmaların önünü açacağı, Irak Türk(men)lerinin millî şuurunun yükselmesine yardımcı olacağı ve Irak Türk(men)lerinin daha geniş bir kitle tarafından tanınmasına vesile olacağı muhakkaktır. Bizim bir araştırmamıza göre dergideki Arapça ve Türkçe yazılar şu başlıklar altında toplanabilir: folklor, halk edebiyatı, şiir, yazı dizileri, dilcilik ve imla, söz varlığı, röportaj ve mülakat, kitap tanıtımı, eleştiri, hikâye, anı, deneme, tarih ve diğer konular (ziraat, sağlık, bilim, sosyal iletişim, haberler, vb.).[4] Yalnız, bazı yazılar birden fazla katalogda yer alabilir. Mesela, imla ile ilgili yazılar ve dil konusundaki kitaplarla ilgili eleştiri yazıları hem dil hem de eleştiri kataloğunda yer almalıdır. Bundan başka, röportaj ve mülakat yazıları hem bu başlık altındaki hem de röportajın konusunu oluşturan başlık için hazırlanacak katalogda görülebilmelidir. Mesela, dergide Suphi Saatçi’nin Prof. Dr. Sadettin Buluç ile yapmış olduğu röportaj hem dil hem de röportaj ve mülakat kataloğunda bulunmalıdır.
Tasarladığımız bu katalogların başına yazılacak giriş bölümlerinde kullanıcıya, derginin tarihçesi ve içeriklerine dair aydınlatıcı bilgiler verilmeli, kataloglar hem yazar soyadı hem de yazı başlıklarına göre ayrı ayrı bibliyografik künyeler içermelidir. Kataloglarda, künyesi verilmiş olan bütün malzeme yeni yazıya çevrilmeli, Arapça yazılar da Türkçeye tercüme edilmeli, bunlarla ilgili değerlendirmeler yapılmalı, ayrıca kataloğa alınan yazıların kupürleri, ekler bölümünde gösterilmelidir. Bundan başka, kataloglara çeşitli ihtiyaçlar doğrultusunda indeksler eklenmelidir. Gerçekleştirilecek bu kataloglar basılı malzeme şeklinde olabileceği gibi dijital de olabilir. Hatta, bir bilgisayar programı ile internet üzerinden kullanıcılara da açılabilir. Bilgisayar programı hazırlanabilirse bir arama motoruyla belirli bir kelimenin geçtiği bütün yazılara ulaşmak mümkün hâle gelir.
Biz bu yazıda, Kardeşlik (1961-1976) dergisinde daha çok dille ilgili yazılara dair bazı tespitlerimizi aktaracak, böylece yukarıda önerdiğimiz katalog çalışmasına hangi malzemenin alınabileceği hakkında fikir vererek bir bakıma, önerdiğimiz çalışmaya ön ayak olmaya çalışacağız.
Kardeşlik (1961-1976) dergisinde dil yazıları yazanların başında Ata Terzibaşı gelir. O, dergideki yazılarında Türk diline bakışını, dilde özleştirmeciliğinin sınırlarını, dilimizin zenginliklerini ve sorunlarını ele almıştır. Terzibaşı, ayrıca imla konusunda da tartışmaya dayalı ve klasik Osmanlı imlasını savunan yazılar yazmıştır[5].
Kardeşlik (1961-1976) koleksiyonunda dil yazılarına rastlayabileceğimiz bir başka yazar da hem Arapça hem Türkçe kısmında yazmış olduğu yazılarla İhsan S. Vasfi’dir. Vasfi de Terzibaşı’yla beraber dergide klasik Osmanlı imlasını savunan yazılar kaleme almış; bundan başka, Arapçanın Irak lehçesindeki Türkçe kelimeleri konu edinen bir yazı dizisi yayınlamıştır[6]. Bu arada, gerek Terzibaşı’nın gerek Vasfi’nin imla konusundaki muârızları (karşı düşüncedekiler) İzzettin Abdi Bayatlı, İbrahim Dakuklu ve Mustafa Abdulhakim Rejioğlu’dur[7]. Bunların da karşı yazılarını Kardeşlik’in Arapça ve Türkçe sayfalarında bulmak mümkündür.
Mehmet Hurşit Dakuklu da derginin sayfalarında çeşitli dil yazıları yayınlamıştır. Onun yazılarında Türk dilinin kuralları, Irak coğrafyasındaki bazı Türk(men) yerleşim yerlerinin adlarının oluşumu, dille ilgili kitap tanıtımları, birtakım eleştiri yazıları ve Arapça kısmında kaleme almış olduğu, Türkçenin nasıl öğrenileceği konusunun işlendiği “كيف تتعلم اللغة التركية ” yazı dizisi ve dille ilgili daha başka konular yer alır. Benzer bir yazı dizisi de yine Arapça sayfalarda Abdulkadir Süleyman’a ait olan “كل لسان بأنسان” (Her Lisan bir İnsan)’dır.
Yukarıda adı geçenlerden başka yazarlar (Rıfat Yolcu, Ali Marufoğlu, Hilmi Osman, Safa Hulusi, Sadettin Buluç, Aydın Kuran, Sadi Irmak, İbrahim Kafesoğlu, vb.) da çok sayıda gerek Türk dili gerek genel dil yazıları yazarak derginin sayfalarını zenginleştirmişlerdir; fakat bu yazının sınırları her bir yazarı ayrı ayrı ele almaya müsait değildir. İşte bu yüzden, derginin, çeşitli konulara göre kataloglanması gereği elzemdir. Bu bağlamda vurgulanması gereken bir husus da şudur ki dergide, bazı Türkiye Türkü yazarların yazdıkları yazılar Arapçaya tercüme edilerek yayınlanmıştır. Bu yazılardan biri Sadettin Buluç’un “ الخصائص اللغوية والاجتماعية لدى الشعوب التركية اليوم ” (Günümüzde Türk Topluluklarında Dil ve Toplum Özellikleri) makalesidir. Bu gibi tercümeler Arap okuyucular ve araştırmacılar için de bir kolaylık sağlamaktadır.
Kardeşlik (1961-1976) koleksiyonunda bir de dilimizin zengin kelime hazinesini ortaya koyan çeşitli köşeler bulunmaktadır. Bunlardan biri “Dil Araştırmaları”dır. Bu köşede Irak Türk(men) ağızlarından çeşitli konu başlıkları altında kelimelere, eski Türkçeden alınmış kelimelere, bazen de o yıllarda Türkiye’de üretilmiş yeni kelimelere (öz Türkçe) ve anlamlarına yer verilmiştir. Bundan başka, herhangi bir sınıflandırmaya tabi tutulmadan bir araya getirilmiş çeşitli kelimeler de bu köşede listelenmiştir. Benzer dil malzemesi “Folklor” ve “Folklor Araştırmaları” köşelerinde de sunulmuştur: kişi adları, Altunköprü’den balık adları, çeşitli kalıp sözler, atasözleri, deyimler, beddualar, Divanu Lugâti’t-Türk’te geçen ay adları, vb. Bu köşelerde sunulan söz varlığının bir kısmı Irak Türk(men) ağızlarıyla ilgili sözlüklerde bulunmamaktadır. Bunlar da eklendikçe söz varlığımızın ne kadar zengin olduğu ortaya çıkacaktır. Bu gibi yazıların kataloglanması sözlük ve etimoloji çalışmalarına da önemli katkılar sağlayacaktır.
Bu katalogların, Türkiye ve Irak’taki üniversitelerde yüksek lisans öğrencileri tarafından hazırlanması gayet yerinde olur. Çünkü kaynak kullanımı ilmî araştırmalarda çok önemli bir unsurdur. Hele hele bundan sonra Irak Türk(men) gençlerinin eski yazıdan iyice uzaklaşacağını düşünecek olursak, böylesi bir çalışmanın gelecek nesiller için çok önemli olduğu daha iyi anlaşılacaktır. Bunun yanında, böyle bir katalog yapıldığı takdirde iletişim, müzik, tarih ve daha başka alanlardaki araştırmacıların da Irak Türk(men) kültürünün verimleriyle daha kısa yoldan karşılaşmaları mümkün olacaktır.
Biz bu yazımızda Kardeşlik (1961-1976) dergisinin kataloglanmasının önemini ve derginin dil kataloğunda yer alabilecek malzemenin neler olabileceğini ortaya koymaya çalıştık. Şüphesiz ki derginin dil kataloğuna girecek olan malzeme bunlardan ibaret değildir. Ancak yazımızın çerçevesine bu kadarını sığdırabildik. Derginin 125 sayılık koleksiyonu dikkatle tarandığında bu tasarlanan çalışmanın ayrıntıları ve metodolojisi daha iyi ortaya çıkacaktır.
Irak Türk(men) kültürünün geniş bir hazinesini barındıran Kardeşlik (1961-1976) koleksiyonunun kataloglanması tamamlanırsa benzeri çalışmalar derginin 2003’ten sonraki sayılarının ve 100. sayısına gittikçe yaklaşan dergimizin de kataloglanmasına sıra gelecektir. Irak Türk(men) araştırmacılarının böylesi bir kültür hizmetine gönülden talip olacaklarına, dergiciliğimizi ve millî kültürümüzü daha da ilerilere taşıyacaklarına bütün kalbimizle inanıyoruz.
[1] Irak Türk(men)leri Osmanlı ve İngiliz işgali dönemlerinde de bazı dergiler yayınlamışlardır: Maarif, Kevkeb-i Maarif, Cihat, Şafak, vb. (Bkz. Şemsettin Küzeci, Osmanlı’dan Günümüze Irak’ta Türk dergileri 1869-2022, Kerkük Kültür Derneği Yayınları, Ankara 2022, s. 23-30).
[2] O tarihte Irak Türk(men)leri Türkçeyi eski yazıyla yazmaktalardı.
[3] Önder Saatçi, “Irak Türklerinin Varlık Mücadelesinde Bir İrfan Ocağı: Kardaşlık Dergisi”, Türk Basın Tarihi Sempozyumu (19-21 Ekim-Elazığ) bildiriler kitabı (1. Cilt), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2018, s. 367-370.
[4] Önder Saatçi, agb. s. 357-363.
[5] Önder Saatçi, “Ata Terzibaşı: Irak’ta Türk Dilinin Yılmaz Bekçisi”, Irak Türkmenleri için, Kerkük Vakfı Yayınları, İstanbul 2020, s. 212-223.
[6] Önder Saatçi, “Irak Türkmenlerinden Bir Dilci: İhsan S. Vasfi”, age, s. 228-232; Ayrıca bkz. Suphi Saatçi (Haz.), Yazdıklarım -İhsan S. Vasfi Hayatı ve Eserleri-, Kerkük Vakfı Yayınları.
[7] Geniş bilgi için bkz. Önder Saatçi, “Irak Türkmenlerinde Yazı ve İmla Meseleleri”, Kardaşlık, S: 95, s. 14-17.
